صنعت روانکارها

روانکارها از جمله صنایع پایین دستی پر کاربرد پالایشگاههای نفت و پتروشیمی ها هستند که در این قسمت با آنها آشنا می شویم .

روانکاری روشی است به منظور جلوگیری از اصطکاک و سایش سطوح متحرکی که بر روی یکدیگر قرار می گیرند.

در واقع وظیفه اصلی روانکاری، کاهش میزان اصطکاک بین سطوح متحرک و ثابت می‌باشد. روانکارها از دو جزء اصلی روغن پایه و مواد افزودنی تشکیل می‌گردند و شرکت‌های تولیدکننده روغن پایه (پالایشگاه‌های روغن) ماده اولیه یعنی برش لوبکات (Lub-cut) را از پالایشگاه‌های نفت دریافت و طی فرآیندهایی به روغن پایه و سپس به روغن نهایی جهت مصارف مختلف تبدیل می نمایند.

بر اساس اطلاعات سال 2020، حدود یک درصد از نفت خام ورودی به پالایشگاه‌ها به صنعت روانکار اختصاص یافته است. با این حال رشد سالیانه تا سال ۲۰۴۰ به طور متوسط، صفر درصد پیش‌بینی شده است.

بیشترین مصرف روانکارها در موتور خودروهاست که با تولید خودروهای برقی و هیبریدی و به تبع آن کاهش مصرف روغن در این خودروها (به واسطه تکنولوژی به کار رفته) و از طرفی بهینه‌سازی خودروهای فعلی، شاهد کاهش مصرف روغن پایه در بخش خودرویی خواهیم بود.

البته روانکاری همه وظایف روغن‌ها نیست و از روغن‌ها برای موارد متعدد استفاده می شودکه علاوه برروانکاری نقش بیشتری را در دستگاه‌ها و ماشین‌آلات ایفا می کنند. برخی از این وظایف عبارت‌اند از:
جذب وانتقال حرارت و خنک کردن و کنترل دمای قطعات ، جلوگیری از اثرات ضربه قطعات بریکدیگردرحین حرکات مکانیکی ، آب بندی فواصل بین قطعات ، جلوگیری از فساد و خورندگی ، جلوگیری از ته‌نشین شدن مواد لجنی در موتور ، صرفه‌جوئی در مصرف انرژی (کاهش توان مصرفی) با کاهش اصطکاک ، بالا نگه‌داشتن راندمان و قدرت موتور ، معلق نگه‌داشتن موادزائدوجلوگیری از رسوب آنهابرروی قطعات ، حفاظت از سطوح در مقابل زنگ‌زدگی و خوردگی شیمیائی
به طور کلی روانکارها را می توان به دودسته کلی خودرو و صنعتی تقسیم کرد .

روانکارهای صنعتی نیز به سه دسته عمده روغن‌های صنعتی، گریس‌ها و روانکارهای ویژه دیگر مثل روانکارهای فلزکاری و … تقسیم می‌شوند.

بطور کلی صنعت روانکار از جمله صنایعی است که در سنوات اخیر سودآوری مقبولی را برای سهامداران به همراه داشته است.از جمله مزیت‌های این صنعت، وفور دسترسی به ماده اولیه اصلی یعنی لوبکات در کشور ما ، به دلیل دسترسی به ذخایر نفتی است. با این حال ، قیمت مواد افزودنی که عمدتا وارداتی است، تحت‌تاثیر عواملی از قبیل قیمت ارز و تحریم‌هاست.

آشنایی با مراحل تولید روغن و محصولات جانبی :

در پالایشگاه نفت ، بعد از پالایش نفت خام در مراحل تقطیر اتمسفریک، تقطیر در خلاء و برج روغن ، برشی به نام لوبکات (برش روغن) حاصل می شود که این ماده در واقع خوراک پالایشگاه روغن است و طی مراحل زیر به روغن تبدیل می شود.
به منظور جلوگیری از تغییرات شدید گرانروی روغن با تغییر دما ، می‌ بایست ترکیبات آروماتیک از لوبکات حذف گردند. جهت جداسازی این ترکیبات معمولا از روش استخراج با حلال استفاده می شود.
در این روش با استفاده از حلال هایی مانند فنل فورفورال اقدام به جداسازی ترکیبات آروماتیکی موجود در روغن می نمایند. این عملیات موجب افزایش مقاومت روغن در مقابل اکسیداسیون، بهبود رنگ و ظاهر روغن، افزایش شاخص گرانروی و افزایش سازگاری روغن با لاستیک ها می گردد.

محصول این واحد رافینیت (روغن عاری از آروماتیک ها) می باشد که برای تولید روغن پایه به واحد موم زدایی فرستاده می شود. قسمت آروماتیکی جدا شده از لوبکات را اکسترکت می نامند که ماده اولیه تهیه دوده و صنایع لاستیک و تولید ایزوگام است.

در مرحله بعد برش روغنی را با مخلوطی از حلال هایی مانند تولوئن و متیل اتیل کتون مجاور نموده و با سرد کردن مخلوط و استفاده از فیلتر، مقادیر بالایی از ترکیبات پارافینیک خطی درشت مولکول را جدا می‌نماید که به آنها پارافین وکس نیزگفته می شود. این عمل موجب بهبود خواص روغن در سرما می گردد. این واحد به دلیل استفاده از حلال متیل اتیل کتون به واحد M.E.K نیز معروف است.
محصول واحد موم گیری، روغنی مات ولی بدون واکس است که به W.F.O معروف است. تا این مرحله روغن پایه تولید شده است

برای افزایش کیفیت و کاهش ناخالصی‌های روغن پایه جهت تولید روغن های موتور و صنعتی با سطوح کیفیت بالا ، این روغن پایه را به واحد تصفیه هیدروژن می فرستند تا در دما و فشار بالا در راکتور مخصوصی با افزودن هیدروژن ، ترکیبات غیر اشباع را اشباع کرده و ناخالصی ها را از روغن پایه خارج سازند. محصول این واحد H.F.O نامیده می شود که در واقع محصول نهایی است .

روغن های پایه ای که بر اساس تکنولوژی های قدیمی Solvent Dewaxing و Solvent Refining تولید می شوند در گروه یک و روغن پایه های مدرن تر که از فناوری تولید Hydroprocessing بهره می‌برند در گروه دو و سه (در صورتیکه شاخص گرانروی آنها از ۱۲۰ بیشتر باشد) قرار می گیرند. روغن پایه های گروه 4 از پلی آلفا الفین ها تشکیل شده است و دیگر روغن های پایه در گروه 5 قرار دارند. در کشور ما تکنولوژی تولید هر چهار پالایشگاه، تولید روغن پایه گروه یک است که اخیرا شرکت نفت بهران 1+ و سپاهان نیز برنامه ارتقاء تکنولوژی را دنبال می کند .
بنابراین محصولات شرکت‌های پالایشی روانکار شامل روغن پایه، محصولات نهایی (مثل روغن موتور و روغن صنعتی)، فورفورال اکسترکت، پارافین وکس و گریس است . علاوه بر این، این شرکت‌ها محصولات دیگری از قبیل ضدیخ و PDA-Tar به فروش می‌رسانند.
نرخ هر یک از این محصولات متفاوت و تابعی از قیمت‌های جهانی است که عمدتا وابسته به نفت است. هرچه به سمت محصولات نهایی حرکت می‌شود محصولات تولید شده دارای ارزش افزوده و به دنبال آن قیمت بیشتری است و حاشیه سود محصولات بیشتر خواهد بود.
در حال حاضر در کشور، قیمت‌‌گذاری روانکارهای موتوری و دیزلی توسط سازمان حمایت از تولیدکننده و مصرف‌کننده صورت می‌گیرد. با توجه به تعیین دستوری نرخ این محصولات، افزایش قیمت مواد اولیه لوبکات و افزودنی ها منجر به کاهش حاشیه سود این شرکتها می‌شود .

قیمت روغن‌های صنعتی بر اساس کشش بازار و توسط هیات‌مدیره تعیین می‌شود. قیمت روغن پایه نیز تابعی از نرخ‌های جهانی است .
در شرایط ثبات اقتصادی و نرخ ارز، فروش محصولات نهایی حاشیه سود بالاتری دارد اما مثلا در یک برهه ممکن است به دلیل افزایش نرخ ارز و قیمت‌های جهانی روغن پایه ، و از طرفی عدم‌افزایش نرخ‌های داخلی محصولات نهایی ، شرکتها بیشتر اقدام به فروش روغن پایه به جای فروش محصولات نهایی کنند.

هر یک از پالایشگاه‌ها با توجه به تکنولوژی‌های تولید و سیاست‌های فروش خود، ترکیب فروش متفاوتی دارند که البته ثابت نبوده و طی زمان با بهبود کیفیت محصولات و همچنین حاشیه سودی که هریک از این محصولات ایجاد می‌کنند تغییر می‌کند.

به طور کلی ، افزایش قیمت نفت و به تبع آن افزایش قیمت لوبکات ، نوسانات نرخ ارز و قیمت‌های جهانی، می‌تواند سودآوری این شرکت‌ها را تحت‌تاثیر قرار دهد . ترکیب فروش محصولات نیز بر سودآوری این شرکت‌ها تاثیر‌گذار است به نحوی که در شرایط ثبات اقتصادی و عدم‌نوسانات نرخ ارز، حاشیه سود محصولات نهایی بیشتر از حاشیه سود مواد خام نظیر اکسترکت و روغن پایه است.
شرکت‌های روانکار با حرکت به سمت تولید محصولات نهایی و به‌کارگیری تکنولوژی روغن گروه بالاتر، قادر خواهند بود محصولات با حاشیه سود بیشتری را به فروش برسانند. از منظر ریسک این شرکتها ، عدم‌ سرمایه‌گذاری مناسب در جهت بهبود کیفیت محصولات و به‌کارگیری تکنولوژی روز تولید روغن‌های گروه‌های بالاتر و به وجود آمدن تقاضا برای محصولات باکیفیت‌تر، منجر خواهد شد این شرکتها سهم بازار را از دست دهند . در صورت برداشته شدن تحریم‌ها و ورود رقبای خارجی، رقابت افزایش خواهد داشت که لازمه موفقیت در این رقابت، پیشرفت بیشتر در تکنولوژی تولید و کیفیت محصولات است . البته میزان تقاضا برای محصولات را نباید نادیده گرفت. از طرفی تکنولوژی خودروهای برقی که به کاهش شدید تقاضای محصولات این شرکتها خواهد شد را باید مد نظر قرار دهیم .

معرفی شرکتهای بورسی تولید روانکار :

چهار پالایشگاه شامل ایرانول (شرانل)، بهران (شبهرن)، سپاهان (شسپا) و نفت پارس (شنفت)، اقدام به تولید روغن‌های پایه و محصولات جانبی و نهایی می‌کنند که در ادامه با آنها آشنا می شویم .